Gestalt – w stronę świadomości

Twórca terapii Gestalt Frederic (Fritz) Perls był postacią barwną i kontrowersyjną. Jednocześnie, zdobył uznanie, jako jeden z najskuteczniejszych i największych psychoterapeutów na świecie, obok Freuda, Ericssona i Rogersa.
Droga Perlsa do sformułowania zasad terapii Gestalt wiodła przez studiowanie medycyny, psychoanalizy, fascynację teatrem i psychodramą, filozofią egzystencjalną, w szczególności egzystencjalizmem dialogującym Bubera, holizmem. Źródła intelektualne Gestaltu tkwią w psychologii postaci, która zresztą dała nazwę temu podejściu terapeutycznemu (Gestalt-z niem. postać) i w teorii pola Kurta Lewina. Perls zajmował się też fenomenologią – badaniem spostrzegania rzeczy takimi jakimi się jawią. Stąd celem i zasadą terapii Gestalt stało się uświadamianie awareness, bezpośrednia świadomość teraźniejszości we wszystkich jej wymiarach, falująca uwaga, czujność intelektualna, cielesna i emocjonalna, skupiona na podmiocie wewnętrznym, a więc na mnie samym, jak i na zewnętrznym otoczeniu. Inaczej mówiąc to postać doświadczenia, ciągłego, nie statycznego – raczej strumienia niż stanu. Uświadamianie łączy się z procesem poznawania przez podmiot i kontroli nad własnymi zachowaniami i uczuciami, zdolności ich wyboru i ponoszenia za nie odpowiedzialności. Poszukiwanie świadomości bezpośredniej, w tu i teraz, jest charakterystyczne także dla buddyzmu. Perls poznawał i praktykował Zen w Japonii, choć otwarcie nie przyznawał się do czerpania inspiracji z kultury wschodu, to jednak w syntezie wielu kierunków psychologicznych, filozoficznych, jakiej dokonał tworząc podstawy Gestaltu, trudno nie zauważyć tego wpływu.

Bycie odpowiedzialnym za swoje wybory, niesie poczucie sprawstwa i wolność. Gestalt zakłada, że człowiek jest zdolny do samoregulacji czyli, że posiada cały potencjał do zaspokajania swoich potrzeb, z własnego wyboru i do kierowania swoim zachowaniem.Na drugim biegunie jest regulacja oparta na nawykach, poniżej progu świadomości, wykorzystująca w zachowaniu sposoby, które kiedyś były adaptacją do bolesnej sytuacji, powtarzane bez poczucia sprawstwa- czyli charakter. „Jestem taki, że…nie mogę, muszę, nie potrafię… przez to, że miałem…” zamyka możliwość poznawania nowych obszarów w sobie samym, autentycznego „stawania się”, bycia i brania ze świata tego co mi jest potrzebne.

Od świadomości do odpowiedzialności

Każdy jest fenomenem, doświadczając tego kim jest, i tego co JEST. Fenomenologia wyposażyła Gestalt w metodę zrozumienia opartą na doświadczalnym wnikaniu w sytuację i spostrzeganiu tego co oczywiste, odsłonięte przez sytuację.
Egzystencjalny aspekt pojmowania człowieka w podejściu Gestalt ma dwa znaczenia. Pierwsze podkreśla swoistość i odmienność każdego. To moje osobiste, oryginalne podejście do własnego doświadczenia nadaje mi ludzką godność.
Jak powiedział Sartre: „Ważne jest nie to, co ze mną zrobiono, lecz to co ja sam zrobiłem z tym, co ze mną zrobiono”
Egzystencjaliści podkreślali, że życie samo w sobie nie ma sensu. To człowiek nadaje znaczenie i sens swojemu doświadczeniu, kiedy dokonuje wyborów. W psychoterapii możemy spotkać wielu ludzi, którzy nie potrafią nadąć sensu swojemu życiu np. w depresji.
To co możemy jako terapeuci dla nich zrobić to pomóc im tworzyć własne życie.

Proces nadawania znaczenia jest ciągły. Jeżeli mijasz przydrożny kamień, może on nie zaistnieć w polu Twojej świadomości, ale jeżeli skierujesz kroki w jego stronę, podniesiesz go, wybierając spośród innych kamieni, stanie się Twoim. Możesz zobaczyć jaki jest, zbadać jego powierzchnię, kształt, zapach, smak, nazwać czym jest lub może do czego jest podobny. Zdecydować co chcesz z nim zrobić.
A przecież , „obiektywnie” to wciąż ten sam kamień, którego mogłeś nie zauważyć.
Świadomość , że to ja nadaję sens, niesie za sobą poczucie wolności i odpowiedzialności za swoje zachowania, uczucia, wybory. Doświadczając wolności i odpowiedzialności, dotykamy też lęku i egzystencjalnej samotności. Często w obronie przed lekiem, rezygnujemy z wolności i nie bierzemy odpowiedzialności za swoje bycie – uczucia, myśli, zachowania relacje.
„Być prawdziwie wolnym znaczy niemożność bycia czyimś niewolnikiem, nawet iluzji”

W terapii Gestalt implikuje to możliwość zmiany. Zmiana rozumiana jako stawanie się bardziej sobą, poprzez uświadamianie i branie odpowiedzialności.
Arnold Beisser sformułował „paradoksalną teorie zmiany” w 1970 roku.

Zmiana jest odkrywaniem siebie, swoich możliwości samoregulacji, procesem świadomego sięgania do otoczenia po to co jest potrzebne, nadawaniem nowego sensu doświadczeniu i przekraczaniem ograniczeń. Podkreślanie znaczenia bycia odpowiedzialnym, autorem, dotyczy tez używanej przez gestaltystów nazwy „klient” zamiast „pacjent”. Choć nie oddaje to w pełni znaczenia angielskiego klient, czyni relacje spotkaniem osób, z których żadna nie jest bierna, chora, pozbawiona sprawstwa. Każda ma swoja odpowiedzialność, w przypadku terapeuty- w pełni uświadamiana.
W gabinecie psychoterapeuty często można usłyszeć „chcę się zmienić, chce być inny/inna bo nie lubię siebie, bo chyba nie jestem normalny…” Terapeuta Gestalt towarzyszy klientowi w poszukiwaniu sensu jego aktualnego doświadczenia, nie przyjmuje roli eksperta mówiącego:
„Ma Pan takie i takie zaburzenia lub nic panu nie dolega, to tylko stres”

Dramatyczna bywa chęć bycia takim jak wzór, mentor czy człowiek sukcesu. Zamiast poszukiwać własnej skuteczności i potencjału, dążymy do urzeczywistnienia iluzji.
Gestalt kładzie nacisk na prawo do odmienności każdego i ceni indywidualizm i swoistość.
Jest egzystencjalnym spotkaniem ludzi. Właśnie spotkanie, nazywane relacją Ja – Ty, jest drugim filarem procesu psychoterapii. Psychoterapeuta nie zakłada apriorycznego, monolitycznego poglądu na rodzaj ludzki, lecz pozwala klientowi odkryć się w trakcie takiego spotkania. Z tego też powodu terapia Gestalt jest podobna do kreacji-obydwie podkreślają odkrywanie czegoś w czystej, ograniczonej formie.

Od odpowiedzialności do kreatywności

Terapia Gestalt nie stara się dopasować ludzi do form, sprzyja byciu kreatywnym.
Głównym narzędziem metodycznym jest eksperyment, behawiorystyczne podejście do rozpoczęcia nowego sposobu funkcjonowania. Klient eksploruje nowe możliwości, przekształcając sztywne, nawykowe zachowania w elastyczny system samooparcia.
Wirginia Satir określa terapię jako „tworzenie ludzi”. Ma ona takie same cechy jak każdy proces twórczy. Jednocześnie Gestalt jest sposobem profesjonalnego pomagania, opartym na teorii naukowej, ciągle asymilującym zdobycze nowoczesnej psychologii. Jako taki ma określone cele i aspiracje. Klient, poprzez twórcze zaangażowanie w proces (zmiany): Zyskuje większą świadomość samego siebie, swojego ciała, uczuć, otoczenia Uczy się być autorem swoich doświadczeń i nie przypisuje ich innym Uczy się być świadomym swoich potrzeb i rozwijać umiejętności, przy pomocy których może je zaspokajać bez naruszania praw innych ludzi Zaczyna w pełniejszy sposób doświadczać kontaktu ze swoimi wrażeniami, ucząc się wahać, smakować, dotykać, widzieć , słyszeć- kosztować wszystkich aspektów samego siebie Może bardziej świadomie doświadczyć swojej siły i umiejętności radzenia sobie, a nie liczy na to, że narzekanie, oskarżanie lub zrzucanie winy na innych zmobilizuje pomoc ze strony otoczenia Staje się wrażliwy na swoje otoczenie, jednocześnie zdobywając umiejętność chronienia się w sytuacjach potencjalnie toksycznych lub destrukcyjnych Uczy się ponosić odpowiedzialność za swoje działania i ich konsekwencje Czuje się dobrze ze świadomością swojej wyobraźni, marzeń i ich wyrażaniem
Psychoterapia jest procesem zmieniania świadomości i zachowania. Zmiana jest warunkiem zaistnienia procesu twórczego. Rozumiana jako przekształcenie jakiejś formy w inna – gestu w nowy sposób zachowania, symbolu w intuicje. Transformacja, metamorfoza jest cechą twórczości i psychoterapii. W Gestalcie podstawowa odpowiedzialność terapeuty polega na dostarczeniu struktury, zdyscyplinowanego procesu, stworzeniu warunków laboratoryjnych, w których klient może w aktywny sposób badać samego siebie.
Pod wpływem bogactwa takiego doświadczenia i wiedzy terapeuty, elementy doświadczeń życiowych klienta ulegają rozwojowi, udoskonaleniu. Psychoterapia staje się procesem rozwoju, specjalną forma uczenia się, kontaktem.
Oprócz wymienionych podstawowych zasad, jest jeszcze wiele odnoszących się do metodologii, technik. Jako forma leczenia, Gestalt ma zastosowanie przede wszystkim w psychoterapii grupowej i indywidualnej dorosłych. Innym zastosowaniem są treningi interpersonalne, grupy rozwoju osobistego. Drugim polem zainteresowania jest praca z młodzieżą.
Jako koncepcja ufundowana na holizmie i teorii pola, terapia Gestalt, pojmuje człowieka jako całość, będącą czymś więcej niż sumą części, działającą w relacji do otoczenia, mającą określony kontekst.
Wymiary aktywności to: Wymiar fizyczny obejmujący motoryczność, uczucia, seksualność – ciało Wymiar emocjonalny czyli więzi miłosne i inne, relacje – serce Wymiar racjonalny obejmujący myśl i wyobraźnie, idee, twórczość – głowa Wymiar społeczny i organizacyjny oznaczający środowisko społeczne, kulturowe – inni Wymiar duchowy: miejsce i znaczenie człowieka w kosmosie i globalnym ekosystemie – świat